1. Uvod
Na inicijativu Gradskog zavoda za zaštitu
zdravlja, Beograd, a uz podršku Direkcije za
građevinsko zemljište i izgradnju Beograda, početkom 1998. godine,
započeta je realizacija
Projekta »Ekološka valorizacija područja Generalnog plana Beograda -
»Ekološka karta«.
Na ovom Projektu radi multidisciplinarni tim stručnjaka Gradskog zavoda i
spoljnih
saradnika iz drugih institucija, odnosno, sektora.
Integralno vrednovanje generalnog plana
(GP) grada je osnova za utvrđivanje balansa
između kvaliteta životne sredine i prostorno - funkcionalne strukture
grada. Ova valorizacija
(struktura prostora prikazana kroz specifične zone) definiše mogućnost
životne sredine
grada da prihvati opterećenja prostora zagađujućim materijama i druge
poremećaje
prirodne ravnoteže.
Jedan od osnovnih instrumenata
integralnog upravljanja životnom sredinom na lokalnom
nivou je ekološka karta područja grada koja integriše brojne podatke i
informacije o stanju
životne sredine i potrošnji resursa u gradu. Ekološka karta služi kao
polazna osnova za
formulisanje specifičnih lokalnih ciljeva održivog razvoja. Zato
Projekat ekološke
valorizacije (vrednovanja) područja grada Beograda i izrada ekološke
karte područja GP
Beograda (GP, 1985.) predstavlja napor da se, primenom savremenih
stručnih instrumenata
i tehnika, integrišu raspoloživi podaci i informacije o prostoru i
životnoj sredini u Beogradu i
pretvore u sintezne informacije koje će biti dragocene nadležnim
organima grada u
upravljanju prostorom i u donošenju odluka o programima i politici obnove
i daljeg razvoja
Beograda.
Osnovni cilj istraživanja u okviru ovog
Projekta je razvoj i operacionalizacija modela
ekološke karte Beograda, kao osnove za unapređenje upravljanja životnom
sredinom, koji
se integriše u proces planiranja, izgradnje i korišćenja zemljišta na
području GP Beograda.
Novi model treba da nađe primenu u procesu izrade urbanističke planske
dokumentacije,
utvrđivanju politike i programa i u procesu operativnog upravljanja
zemljištem, prostorom i
zaštitom životne sredine.
Pokazalo se da sadašnja forma procena
uticaja na životnu sredinu nije dovoljno integrisana
u proces urbanističkog planiranja jer je orijentisana na individualne
objekte, tako da
najčešće ne obuhvata interakcije između uticaja postojećih i novih
objekata, kumulativne
efekte u vremenu i prostoru, sinergizam, indirektne efekte i druge
kompleksne procese koji
se mogu dogoditi u području generalnog plana grada.
Istraživanje za potrebe izrade
"Ekološke karte Beograda" treba da ponudi rešenja
navedenih problema uključivanjem međunarodnih metodologija i standarda u
integralni
sistem upravljanja životnom sredinom na nivou grada. Na osnovu
proučavanja postojećih
zakonskih rešenja, međunarodnih standarda, regulativa i iskustava i
istraživanja u okviru
ovog Projekta, razvija se novi model za optimizaciju normativnih,
organizacionih i ekoloških
kriterijuma za upravljanje zaštitom životne sredine u planiranju,
izgradnji i korišćenju
zemljišta u Beogradu.
Istraživanjem su obuhvaćeni sledeći
segmenti:
- Analiza i procena stanja životne
sredine na osnovu postojećih podataka i posebnih
istraživanja i merenja,
- Vrednovanje prostora sa ekološkog aspekta,
- Ekološko zoniranje teritorije GUP-a u Beogradu,
- Procena optimalne namene prostora u funkciji održivog razvoja.
Projektom je definisan obuhvat koji ima
tri dimenzije: prostornu, vremensku i sadržajnu.
Takođe je definisana i dinamika realizacije.
Projekat »Ekološka valorizacija
područja GP Beograda - Ekološka karta« realizuje se kroz
tri faze, a svaka faza je struktuirana na etape.
Faza 1.-
Razrada projekta
1.1. Definisanje karaktera, predmeta i
obuhvata istraživanja
1.2. Evidencija i analiza postojeće informaciono-dokumentacione osnove
1.3. Globalna ocena stanja dokumentacije i prakse upravljanja životnom
sredinom
1.4. Regionalni aspekti životne sredine u Beogradu
1.5. Programski zadatak integralnog ekološkog vrednovanja, odnosno,
izrade Ekološke
karte Beograda
Faza 2.
- Formiranje informacione osnove Projekta
2.1. Razvoj sistema urbano-ekoloških
indikatora
2.2. Prikupljanje, sistematizacija i obrada sektorskih informacija
2.3. Interpretacija prethodnih studija životne sredine u Beogradu
2.4. Izrada stručnih sektorskih analiza
Faza 3.
- Integralno ekološko vrednovanje - Ekološka karta Beograda
3.1.Sektorske karte sa bazama podataka
3.2.Sintezna karta sa integralnim ekološkim vrednovanjem područja
(Ekološka karta)
3.3.Program korišćenja i održavanja Ekološke karte Beograda
Svaka od navedenih etapa
sadrži niz aktivnosti (organizacione, istraživačke, razvojne,
metodološke, analitičke, tehničke, itd.) u zavisnosti od sadržaja i
obuhvata konkretnog
zadatka.
Prva faza projekta realizovana je tokom
1998 - 1999. godine. Krajem 1999. godine (29.
decembar 1999.) potpisan je Aneks I uz osnovni ugovor (ugovor broj
9140/97000-II-4 od
28.04.1998. god.) o nastavku realizacije ovog Projekta, odnosno o
realizaciji druge faze
Projekta (FAZA II: Formiranje informacione osnove Projekta).
Gradski zavod je naručiocu, Direkciji za
građevinsko zemljište i izgradnju Beograda, podneo
Izveštaj o realizaciji dela II faze Projekta »Ekološka valorizacija
područja GUP Beograda -
Ekološka karta« (jun 2001) i Projektni dokument - EKDOK21 čiji sadržaj
obuhvata rezultate
realizacije Etape II.1: Razvoj sistema urbano - ekoloških indikatora (jul
2001). Takođe je
podneo i drugi Izveštaj sa Projektnim dokumentom EKDOK22-1 čiji sadržaj
obuhvata
rezultate realizacije Etape II.2 i dela II.3. (februar 2002).
Ovom prilikom Gradski zavod podnosi
naručiocu finalne rezultate Faze II prikazane u dva
projektna dokumenta: EKDOK2F - Vol.A »INFORMACIONA OSNOVA« i EKDOK2F
- Vol.B
»KARTOGRAFSKI PRIKAZI SEKTORSKIH ANALIZA«.
Kroz sve faze i etape rada, posebno u
finalizaciji Faze II, orijentacija je bila na dobijanje
podloga koje će služiti za formulisanje specifičnih lokalnih ciljeva
održivog razvoja.
Strateška dokumenta na kojima se bazira ovaj projekat su: Agenda 21
(UNEP), Evropska
lokalna Agenda 21 (EU) i Politika zdravlja za sve u 21. veku (WHO).
Obradom i analizom odgovarajućih
parametara, indikatora i indeksa kvaliteta, definisan je
urbano - ekološki i zdravstveni profil grada. U izboru parametara,
indikatora i indeksa, kao
i u načinu prezentacije, korišćene su metodologije EU - “Ka profilu
lokalne održivosti” /1.1,
1.2/ i , UNEP/Habitat - “Pregled urbanih indikatora” /1.3, 1.4/ i WHO
- “Osnovni indikatori
zdravog grada” /1.5, 1.6/.
U prezentaciji rezultata primenjene su,
pre svega, preporuke EU da se u identifikaciji
urbanog stanja i problema obuhvati analiza i interpretacija podataka
merenja i prikupljenih
informacija (što je obuhvaćeno u Vol.A) i mapiranje rezultata (što je
obuhvaćeno u Vol.B)
/1.1, 1,7/. U periodu same finalizacije Faze II, odnosno pripreme navedena
dva dokumenta
za štampu, publikovan je novi Izveštaj o projektu EU: “Ka urbanom
atlasu - procena
prostornih podataka o 25 evropskih gradova i urbanih područja” (EEA i
EC) /1.8/.
Pomenuti Izveštaj EU je
veliko ohrabrenje za nastavak rada na našem Projektu jer je
potvrdio dobar izbor metodologija, podataka i prezentacije. Može se reći
da je Beograd,
izradom “Ekološkog atlasa” već prešao najveći deo puta “ka
urbanom atlasu”. Svakako,
nova iskustva i preporuke, dobijene iz izveštaja EU, biće korišćena u
Fazi III našeg Projekta
ali i u kontinuiranom ažuriranju “Ekološkog atlasa Beograda”. Naime,
ovaj Atlas nema
statičan karakter već predstavlja dinamički alat koji se kontinuirano
dopunjuje novim
podacima (na osnovu redovnog monitoringa i epizodnih i maršrutnih
merenja, prikupljanja
novih podataka iz različitih sektora) i koji obezbeđuje praćenje
promena tokom vremena.
Ovaj projektni dokument,
EKDOK2F - Vol.A » Informaciona osnova « predstavlja prvi deo
Ekološkog atlasa Beograda koji je osnova za narednu Fazu III projekta, a
u kome su
analizirani i komentarisani podaci merenja i informacije o urbanim
problemima i stanju.
Kroz 12 poglavlja analizirani su i interpretirani podaci merenja i
prikupljene informacije o
prirodnim i stečenim karakteristikama teritorije GP Beograda u cilju
identifikacije urbanog
stanja i problema.
1.1 O BEOGRADU
Beograd sa okolinom pripada zoni visoke
koncentracije stanovnika i karakterišu ga relativno
homogena geografska, kulturološka, istorijska i druga obeležja.
Prema popisu iz 1991. godine u Beogradu
je živelo 1.602.226 stanovnika, a prema
zvaničnoj proceni za 2000. godinu 1.638.000 stanovnika (preko 17% od
ukupnog broja
stanovnika Srbije), ne računajući oko 170.000 izbeglih i 50.000
prognanih lica.
Tokom protekle decenije, značajna
migratorna kretanja ka gradu (inače karakteristična za
sve gradove sveta), visok nivo "fluktuacije" stanovništva na
ovom području i određeni broj
registrovanih izbeglih i privremeno raseljenih lica iz ugroženih regiona,
značajno uvećavaju
beogradsku populaciju. Stanovništvo Beograda danas čini oko 27%
stanovništva centralne
Srbije.
Prirodni položaj Beograda je jedinstven
u Evropi. Grad se nalazi na ušću velikih reka
Dunava i Save, a u kontaktnoj zoni južnog oboda ravničarskog Panonskog
bazena i severne
ivice Balkanskog poluostrva (u prilogu: Kartografski prikaz geografskog
položaja
Beograda).
Grad ima složenu morfološku strukturu,
kako onu osnovnu - prirodnu, tako i sadašnju,
nastalu složenim transformacijama i razvitkom nasleđenog gradskog tkiva.
Geografski položaj Beograda je situiran
od krajnje tačke na severu (45006’N i 20023’E) do
krajnje tačke na jugu
(44016’N i 20018’E) i od krajnje tačke na istoku (44016’N i 20018’E)
do krajnje zapadne tačke (44038’N i 19059’E).
Nadmorska visina Beograda je u opsegu od
71m (najniža tačka - Grocka) do 628m (najviša
tačka - Kosmaj). Prosečna nadmorska visina gradskog jezgra je 132m.
Šire područje grada ima površinu od
322.268 ha. Administrativna organizacija teritorije
obuhvata 10 gradskih i 6 vangradskih opština. Gradske opštine pokrivaju
površinu od
35.996ha, od čega 541ha pokrivaju ostrva a 2.225ha delovi reka Save i
Dunava.
Beograd je administrativni, privredni i
kulturni centar državnog i međunarodnog značaja.
Dosadašnji razvoj karakterišu prostorno-funkcionalne promene u svim
aspektima osnovnih
urbanih funkcija. Ovakav razvoj grada uporedo je pratilo širenje grada i
komplikovanje
njegove prostorne matrice. Osnovni pravci razvoja grada su Podunavski
(Batajnica -
Zemun - Novi Beograd-Grocka) i Posavsko-Kolubarski (Beograd-Železnik i
Novi
Beograd-Surčin), koji se poklapaju sa magistralnim putevima: autoput
prema Nišu i
Ibarska magistrala. U odnosu na ove putne pravce, ostali važniji putevi
se šire radijalno,
uslovljavajući tako pozicije novih prostora grada.
Na osnovu prirodnih
uslova, stvorenih urbanih struktura, te istorijskog urbanog razvoja i
analize prostora i populacije u Beogradu se mogu uočiti tri makro-urbane
prostorne celine:
I. Sremska celina u
prostornom okviru koju čine leva obala reke Save i Dunav, kao
i zapadni deo koridora budućeg spoljašnjeg magistralnog prstena. Ova
celina može se
podeliti na dve mezo celine: Sremsko-Posavsku i Sremsko-Podunavsku.
II. Šumadijska celina u
prostornom okviru desne obale reke Save i Dunava, te južni deo
koridora budućeg spoljnjeg magistralnog prstena. Ova kompleksna celina
može se podeliti
na Šumadijsko-Posavsku, Šumadijsko-centralnu i Šumadijsko-Podunavsku
mezo celinu.
III. Banatska celina koja
obuhvata izgrađeno područje grada na levoj strani Dunava.
Beograd se nalazi u zoni umereno
kontinentalne klime. Glavne termičke karakteristike
takve klime su vrela leta i hladne zime. Količine padavina su uglavnom
skromne
(maksimalne u junu, minimalne u februaru i septembru).
Međutim, Beograd je i pod uticajem
regionalne modifikacije klime uslovljene, pre svega,
tipičnim vetrom karakterističnim za ovo područje - košavom. Dok je
karakteristično
strujanje za umereni pojas zapadno, u Beogradu preovlađuje jugoistočni
vetar - košava.
Uže lokalne specifičnosti klime
Beograda su rezultat sledećih osnovnih uticaja:
uticaj topografije,
uticaj podloge
(reke, kopno, biljni pokrivač),
uticaj strukture grada (toplotno ostrvo
grada).
Beograd, kao najveća urbana aglomeracija
u našoj zemlji, suočen je sa brojnim ekološkim
problemima. Povoljnosti koje nosi lokacija grada (klimatske, edafske,
orografske
karakteristike terena) u mnogome su anulirane neodgovarajućim odnosom
čoveka prema
životnoj sredini. Iako teritorije velikih gradova najčešće
predstavljaju ekološku celinu,
pored prirodnih i stečenih nepovoljnosti od uticaja su i velike razlike
pojedinih delova, sa
karakteristikama od visoko urbane do ruralne sredine.
Na teritoriji Beograda prisutni su brojni
sanitarno-higijenski problemi počev od elementarnih
u oblasti stanovanja, snabdevanja vodom, uklanjanja otpadnih voda i
smeća, pa sve do
savremenih ekoloških problema koji nastaju kao posledica dinamičnih
procesa urbanizacije,
industrijalizacije, razvoja saobraćaja i intenzivne poljoprivredne
proizvodnje.
|