Na inicijativu Gradskog zavoda za zaštitu zdravlja, Beograd, a uz podršku Direkcije za
građevinsko zemljište i izgradnju Beograda, početkom 1998. godine, započeta je realizacija
Projekta »Ekološka valorizacija područja Generalnog plana Beograda - »Ekološka karta«.
Na ovom Projektu radi multidisciplinarni tim stručnjaka Gradskog zavoda i spoljnih
saradnika iz drugih institucija, odnosno, sektora.

Integralno vrednovanje generalnog plana (GP) grada je osnova za utvrđivanje balansa
između kvaliteta životne sredine i prostorno - funkcionalne strukture grada. Ova valorizacija
(struktura prostora prikazana kroz specifične zone) definiše mogućnost životne sredine
grada da prihvati opterećenja prostora zagađujućim materijama i druge poremećaje
prirodne ravnoteže.

Jedan od osnovnih instrumenata integralnog upravljanja životnom sredinom na lokalnom
nivou je ekološka karta područja grada koja integriše brojne podatke i informacije o stanju
životne sredine i potrošnji resursa u gradu. Ekološka karta služi kao polazna osnova za
formulisanje specifičnih lokalnih ciljeva održivog razvoja. Zato Projekat ekološke
valorizacije (vrednovanja) područja grada Beograda i izrada ekološke karte područja GP
Beograda (GP, 1985.) predstavlja napor da se, primenom savremenih stručnih instrumenata
i tehnika, integrišu raspoloživi podaci i informacije o prostoru i životnoj sredini u Beogradu i
pretvore u sintezne informacije koje će biti dragocene nadležnim organima grada u
upravljanju prostorom i u donošenju odluka o programima i politici obnove i daljeg razvoja
Beograda.

Osnovni cilj istraživanja u okviru ovog Projekta je razvoj i operacionalizacija modela
ekološke karte Beograda, kao osnove za unapređenje upravljanja životnom sredinom, koji
se integriše u proces planiranja, izgradnje i korišćenja zemljišta na području GP Beograda.
Novi model treba da nađe primenu u procesu izrade urbanističke planske dokumentacije,
utvrđivanju politike i programa i u procesu operativnog upravljanja zemljištem, prostorom i
zaštitom životne sredine.

Pokazalo se da sadašnja forma procena uticaja na životnu sredinu nije dovoljno integrisana
u proces urbanističkog planiranja jer je orijentisana na individualne objekte, tako da
najčešće ne obuhvata interakcije između uticaja postojećih i novih objekata, kumulativne
efekte u vremenu i prostoru, sinergizam, indirektne efekte i druge kompleksne procese koji
se mogu dogoditi u području generalnog plana grada.

Istraživanje za potrebe izrade "Ekološke karte Beograda" treba da ponudi rešenja
navedenih problema uključivanjem međunarodnih metodologija i standarda u integralni
sistem upravljanja životnom sredinom na nivou grada. Na osnovu proučavanja postojećih
zakonskih rešenja, međunarodnih standarda, regulativa i iskustava i istraživanja u okviru
ovog Projekta, razvija se novi model za optimizaciju normativnih, organizacionih i ekoloških
kriterijuma za upravljanje zaštitom životne sredine u planiranju, izgradnji i korišćenju
zemljišta u Beogradu.

Istraživanjem su obuhvaćeni sledeći segmenti:

- Analiza i procena stanja životne sredine na osnovu postojećih podataka i posebnih
istraživanja i merenja,
- Vrednovanje prostora sa ekološkog aspekta,
- Ekološko zoniranje teritorije GUP-a u Beogradu,
- Procena optimalne namene prostora u funkciji održivog razvoja.

Projektom je definisan obuhvat koji ima tri dimenzije: prostornu, vremensku i sadržajnu.
Takođe je definisana i dinamika realizacije.

Projekat »Ekološka valorizacija područja GP Beograda - Ekološka karta« realizuje se kroz
tri faze, a svaka faza je struktuirana na etape.

1.1. Definisanje karaktera, predmeta i obuhvata istraživanja
1.2. Evidencija i analiza postojeće informaciono-dokumentacione osnove
1.3. Globalna ocena stanja dokumentacije i prakse upravljanja životnom sredinom
1.4. Regionalni aspekti životne sredine u Beogradu
1.5. Programski zadatak integralnog ekološkog vrednovanja, odnosno, izrade Ekološke
karte Beograda

2.1. Razvoj sistema urbano-ekoloških indikatora
2.2. Prikupljanje, sistematizacija i obrada sektorskih informacija
2.3. Interpretacija prethodnih studija životne sredine u Beogradu
2.4. Izrada stručnih sektorskih analiza

3.1.Sektorske karte sa bazama podataka
3.2.Sintezna karta sa integralnim ekološkim vrednovanjem područja (Ekološka karta)
3.3.Program korišćenja i održavanja Ekološke karte Beograda

Svaka od navedenih etapa sadrži niz aktivnosti (organizacione, istraživačke, razvojne,
metodološke, analitičke, tehničke, itd.) u zavisnosti od sadržaja i obuhvata konkretnog
zadatka.

Prva faza projekta realizovana je tokom 1998 - 1999. godine. Krajem 1999. godine (29.
decembar 1999.) potpisan je Aneks I uz osnovni ugovor (ugovor broj 9140/97000-II-4 od
28.04.1998. god.) o nastavku realizacije ovog Projekta, odnosno o realizaciji druge faze
Projekta (FAZA II: Formiranje informacione osnove Projekta).

Gradski zavod je naručiocu, Direkciji za građevinsko zemljište i izgradnju Beograda, podneo
Izveštaj o realizaciji dela II faze Projekta »Ekološka valorizacija područja GUP Beograda -
Ekološka karta« (jun 2001) i Projektni dokument - EKDOK21 čiji sadržaj obuhvata rezultate
realizacije Etape II.1: Razvoj sistema urbano - ekoloških indikatora (jul 2001). Takođe je
podneo i drugi Izveštaj sa Projektnim dokumentom EKDOK22-1 čiji sadržaj obuhvata
rezultate realizacije Etape II.2 i dela II.3. (februar 2002).

Ovom prilikom Gradski zavod podnosi naručiocu finalne rezultate Faze II prikazane u dva
projektna dokumenta: EKDOK2F - Vol.A »INFORMACIONA OSNOVA« i EKDOK2F - Vol.B
»KARTOGRAFSKI PRIKAZI SEKTORSKIH ANALIZA«.

Kroz sve faze i etape rada, posebno u finalizaciji Faze II, orijentacija je bila na dobijanje
podloga koje će služiti za formulisanje specifičnih lokalnih ciljeva održivog razvoja.
Strateška dokumenta na kojima se bazira ovaj projekat su: Agenda 21 (UNEP), Evropska
lokalna Agenda 21 (EU) i Politika zdravlja za sve u 21. veku (WHO).

Obradom i analizom odgovarajućih parametara, indikatora i indeksa kvaliteta, definisan je
urbano - ekološki i zdravstveni profil grada. U izboru parametara, indikatora i indeksa, kao
i u načinu prezentacije, korišćene su metodologije EU - “Ka profilu lokalne održivosti” /1.1,
1.2/ i , UNEP/Habitat - “Pregled urbanih indikatora” /1.3, 1.4/ i WHO - “Osnovni indikatori
zdravog grada” /1.5, 1.6/.

U prezentaciji rezultata primenjene su, pre svega, preporuke EU da se u identifikaciji
urbanog stanja i problema obuhvati analiza i interpretacija podataka merenja i prikupljenih
informacija (što je obuhvaćeno u Vol.A) i mapiranje rezultata (što je obuhvaćeno u Vol.B)
/1.1, 1,7/. U periodu same finalizacije Faze II, odnosno pripreme navedena dva dokumenta
za štampu, publikovan je novi Izveštaj o projektu EU: “Ka urbanom atlasu - procena
prostornih podataka o 25 evropskih gradova i urbanih područja” (EEA i EC) /1.8/.

Pomenuti Izveštaj EU je veliko ohrabrenje za nastavak rada na našem Projektu jer je
potvrdio dobar izbor metodologija, podataka i prezentacije. Može se reći da je Beograd,
izradom “Ekološkog atlasa” već prešao najveći deo puta “ka urbanom atlasu”. Svakako,
nova iskustva i preporuke, dobijene iz izveštaja EU, biće korišćena u Fazi III našeg Projekta
ali i u kontinuiranom ažuriranju “Ekološkog atlasa Beograda”. Naime, ovaj Atlas nema
statičan karakter već predstavlja dinamički alat koji se kontinuirano dopunjuje novim
podacima (na osnovu redovnog monitoringa i epizodnih i maršrutnih merenja, prikupljanja
novih podataka iz različitih sektora) i koji obezbeđuje praćenje promena tokom vremena.

Ovaj projektni dokument, EKDOK2F - Vol.A » Informaciona osnova « predstavlja prvi deo
Ekološkog atlasa Beograda koji je osnova za narednu Fazu III projekta, a u kome su
analizirani i komentarisani podaci merenja i informacije o urbanim problemima i stanju.
Kroz 12 poglavlja analizirani su i interpretirani podaci merenja i prikupljene informacije o
prirodnim i stečenim karakteristikama teritorije GP Beograda u cilju identifikacije urbanog
stanja i problema.

Beograd sa okolinom pripada zoni visoke koncentracije stanovnika i karakterišu ga relativno
homogena geografska, kulturološka, istorijska i druga obeležja.

Prema popisu iz 1991. godine u Beogradu je živelo 1.602.226 stanovnika, a prema
zvaničnoj proceni za 2000. godinu 1.638.000 stanovnika (preko 17% od ukupnog broja
stanovnika Srbije), ne računajući oko 170.000 izbeglih i 50.000 prognanih lica.

Tokom protekle decenije, značajna migratorna kretanja ka gradu (inače karakteristična za
sve gradove sveta), visok nivo "fluktuacije" stanovništva na ovom području i određeni broj
registrovanih izbeglih i privremeno raseljenih lica iz ugroženih regiona, značajno uvećavaju
beogradsku populaciju. Stanovništvo Beograda danas čini oko 27% stanovništva centralne
Srbije.

Prirodni položaj Beograda je jedinstven u Evropi. Grad se nalazi na ušću velikih reka
Dunava i Save, a u kontaktnoj zoni južnog oboda ravničarskog Panonskog bazena i severne
ivice Balkanskog poluostrva (u prilogu: Kartografski prikaz geografskog položaja
Beograda).

Grad ima složenu morfološku strukturu, kako onu osnovnu - prirodnu, tako i sadašnju,
nastalu složenim transformacijama i razvitkom nasleđenog gradskog tkiva.

Geografski položaj Beograda je situiran od krajnje tačke na severu (45006’N i 20023’E) do
krajnje tačke na jugu (44016’N i 20018’E) i od krajnje tačke na istoku (44016’N i 20018’E)
do krajnje zapadne tačke (44038’N i 19059’E).

Nadmorska visina Beograda je u opsegu od 71m (najniža tačka - Grocka) do 628m (najviša
tačka - Kosmaj). Prosečna nadmorska visina gradskog jezgra je 132m.

Šire područje grada ima površinu od 322.268 ha. Administrativna organizacija teritorije
obuhvata 10 gradskih i 6 vangradskih opština. Gradske opštine pokrivaju površinu od
35.996ha, od čega 541ha pokrivaju ostrva a 2.225ha delovi reka Save i Dunava.

Beograd je administrativni, privredni i kulturni centar državnog i međunarodnog značaja.
Dosadašnji razvoj karakterišu prostorno-funkcionalne promene u svim aspektima osnovnih
urbanih funkcija. Ovakav razvoj grada uporedo je pratilo širenje grada i komplikovanje
njegove prostorne matrice. Osnovni pravci razvoja grada su Podunavski (Batajnica -
Zemun - Novi Beograd-Grocka) i Posavsko-Kolubarski (Beograd-Železnik i Novi
Beograd-Surčin), koji se poklapaju sa magistralnim putevima: autoput prema Nišu i
Ibarska magistrala. U odnosu na ove putne pravce, ostali važniji putevi se šire radijalno,
uslovljavajući tako pozicije novih prostora grada.

Na osnovu prirodnih uslova, stvorenih urbanih struktura, te istorijskog urbanog razvoja i
analize prostora i populacije u Beogradu se mogu uočiti tri makro-urbane prostorne celine:

I. Sremska celina u prostornom okviru koju čine leva obala reke Save i Dunav, kao
i zapadni deo koridora budućeg spoljašnjeg magistralnog prstena. Ova celina može se
podeliti na dve mezo celine: Sremsko-Posavsku i Sremsko-Podunavsku.

II. Šumadijska celina u prostornom okviru desne obale reke Save i Dunava, te južni deo
koridora budućeg spoljnjeg magistralnog prstena. Ova kompleksna celina može se podeliti
na Šumadijsko-Posavsku, Šumadijsko-centralnu i Šumadijsko-Podunavsku mezo celinu.

III. Banatska celina koja obuhvata izgrađeno područje grada na levoj strani Dunava.

Beograd se nalazi u zoni umereno kontinentalne klime. Glavne termičke karakteristike
takve klime su vrela leta i hladne zime. Količine padavina su uglavnom skromne
(maksimalne u junu, minimalne u februaru i septembru).

Međutim, Beograd je i pod uticajem regionalne modifikacije klime uslovljene, pre svega,
tipičnim vetrom karakterističnim za ovo područje - košavom. Dok je karakteristično
strujanje za umereni pojas zapadno, u Beogradu preovlađuje jugoistočni vetar - košava.

Uže lokalne specifičnosti klime Beograda su rezultat sledećih osnovnih uticaja:

uticaj topografije,
uticaj podloge (reke, kopno, biljni pokrivač),
uticaj strukture grada (toplotno ostrvo grada).

Beograd, kao najveća urbana aglomeracija u našoj zemlji, suočen je sa brojnim ekološkim
problemima. Povoljnosti koje nosi lokacija grada (klimatske, edafske, orografske
karakteristike terena) u mnogome su anulirane neodgovarajućim odnosom čoveka prema
životnoj sredini. Iako teritorije velikih gradova najčešće predstavljaju ekološku celinu,
pored prirodnih i stečenih nepovoljnosti od uticaja su i velike razlike pojedinih delova, sa
karakteristikama od visoko urbane do ruralne sredine.

Na teritoriji Beograda prisutni su brojni sanitarno-higijenski problemi počev od elementarnih
u oblasti stanovanja, snabdevanja vodom, uklanjanja otpadnih voda i smeća, pa sve do
savremenih ekoloških problema koji nastaju kao posledica dinamičnih procesa urbanizacije,
industrijalizacije, razvoja saobraćaja i intenzivne poljoprivredne proizvodnje.