2.1 URBANI UTICAJI NA ŽIVOTNU SREDINU

Intenzivna industrijalizacija i urbanizacija, kao i demografski razvoj Beograda u drugoj
polovini prošlog veka izazvala je negativne uticaje na životnu sredinu i kvalitet života
stanovnika, kako u samom gradu tako i u njegovim rubnim naseljima.

Dosadašnji razvoj karakterišu prostorno-funkcionalne promene u svim aspektima osnovnih
urbanih funkcija. Ovakav razvoj grada uporedo je pratilo širenje grada i komplikovanje
njegove prostorne matrice. Osnovni planirani pravci razvoja grada bili su podunavski
(Batajnica-Zemun-Beograd-Kaluđerica-Grocka) i posavsko-kolubarski (Beograd-Železnik
i Novi Beograd-Surčin), koji se poklapaju sa magistralnim putnim pravcima kroz grad.
U odnosu na ove putne pravce, ostali važniji putevi se šire radijalno, uslovljavajući tako
pozicije novih izgrađenih prostora grada.

Područje generalnog plana Beograda zauzima 76.387 ha, a površina užeg gradskog
područja iznosi 36.005ha. Osnovna karakteristika dosadašnjeg prostornog razvoja grada,
sa manjim izuzecima, je da se grad širio radijalno-koncentrično u odnosu na tradicionalni
gradski centar.Takve karakteristike prostornog razvoja dovele su do zauzimanja značajnih
površina za stanovanje, što je u pojedinim zonama izazvalo debalans u planiranim
namenama zemljišta i preraspodelu urbanih funkcija.

Primer neracionalnog korišćenja zemljišta je odnos rasta broja stanovnika i povećanja
površine gradskog zemljišta unutar granica generalnog plana, gde je indeks rasta
stanovništva u Beogradu od 1946. do 2000. godine bio 389%, a indeks rasta površine
građevinskog zemljišta je bio 688%. Dosadašnji koncept prostornog razvoja Beograda bio
je usmeren na izgradnju novih naselja i blokova, koji nije mogao obezbediti kontinualno
izgrađen prostor na većim površinama. Ovaj vid gradnje nije mogao da zadovolji potrebe
grada za stambenim prostorom, a restriktivna politika prema individualnoj gradnji dovela je
do nekontrolisane nelegalne gradnje na poljoprivrednom zemljištu u rubnim delovima
grada.

Na teritoriji Grada je 1996. evidentirano oko 76.700 bespravno podignutih objekata sa
procenjenom površinom od oko 5.130.000m2, od kojih oko 33.600 stambenih objekata sa
oko 3.780.000 stambenog prostora. Na užem gradskom području deset gradskih opština,
bespravno podignutih stambenih objekata bilo je 22.691, vikend zgrada 1.376, a pomoćnih i
ostalih objekata 32.731 (ukupno 56.798).

Posledice bespravne gradnje se ogledaju kroz: zaposedanje poljoprivrednih površina u
okolini grada, degradaciju i uništavanje prirodnih vrednosti, izgradnju na površinama od
javnog interesa - koridorima saobraćajnih i infrastrukturnih sistema, nastajanje naselja sa
nehigijenskim karakterom, bez infrastrukturnih sistema, izgradnju na geološki nestabilnim
i ugroženim terenima, koncentracija stanovništva bez odgovarajućih objekata socijalnog
standarda. Takav urbano-ruralni konflikt nije mogao da obezbedi odgovarajući razvoj
saobraćaja i komunalne infrastrukture, što je izazvalo lančano povećanje potrošnje svih
resursa i povećanog negativnog uticaja na životnu sredinu.

Podaci o nameni zemljišta pokazuju relativnu neujednačnost pojedinih namena kako na
celoj na teritoriji plana, tako i u pojedinim makro zonama (vidi tabelu 2.1.1 i kartografske
prikaze u Vol.B: Karta 3. Postojeće korišćenje zemljišta (ZEMKOROP), Karta 4. Stambene i
industrijske površine (ZEMKORSI), Karta 5. Zelene površine i poljoprivredno zemljište
(ZEMKORZEL), Karta 6. Trajna dobra Beograda (ZEMTRAJDOB)).

Glavni problemi životne sredine u Beogradu, koji decenijama prate razvoj grada
obuhvataju: neracionalno trošenje resursa (zemljišta, vode, energije i drugo), povećavanje
saobraćajnih problema, zaostajanje razvoja komunalne infrastrukture, degradacija i
zagađivanje zemljišta, zagađivanje vazduha i voda, rizici od prirodnih nepogoda
i industrijskih udesa, uništavanje prirodnih i kulturnih dobara, te nedovoljna briga
o estetskim vrednostima grada. Tabela 2.1.2 ukazuje na uticaj pojedinih gradskih funkcija
na životnu sredinu.

Uzroci degradacije i zagađivanja životne sredine mogu se razvrstati u šest glavnih
kategorija:

SAOBRAĆAJ (drumski, železnički, vazdušni i rečni)
KONCENTRISANI ZAGAĐIVAČI (industrija, toplane i veće kotlarnice)
VODOSNABDEVANJE I KANALIZACIJA
STANOVANJE
RUKOVANJE ČVRSTIM OTPADOM
RASUTI ZAGAĐIVAČI (poljoprivreda, benzinske pumpe, hemijske radionice, skladišta
hemikalija i goriva, individualna kućna ložišta).

Intenzivna urbanizacije Beograda tokom celog prošlog veka nije mogla biti praćena
odgovarajućom infrastrukturnom opremljenosti teritorije grada, zbog visokih troškova
izgradnje, eksploatacije i održavanja infrastrukturnih mreža i instalacija. Pored toga, došle
su i neizbežne negativne posledice za životnu sredinu. U prilog tome govore pokazatelji za
veći deo grada, a naročito za naselja u rubnom pojasu gde je visok udeo stanova bez
priključka na javni vodovod, bez priključka na kanalizaciju i bez daljinskog etažnog
grejanja. Saglasno tome, higijenski uslovi stanovanja na tim lokacijama ne mogu biti
zadovoljavajući.

Beogradski vodovod, osnovan 1892. godine, je veoma složen tehnički sistem koga čine
izvorišta, postrojenja za preradu sirove vode i distributivna mreža sa crpnim stanicama i
rezervoarima. U geografskom smislu beogradski vodovod je podeljen na šest podsistema:
sremski, žarkovački, mladenovački, centralni, bolečki i banatski. U organizacionom smislu
vodovodni sistem se sastoji od pet proizvodnih pogona gde se voda prečišćava: ²Makiš²,
²Bele vode², ²Banovo brdo², ²Bežanija² i ²Vinča², a potom upušta u distribucionu mrežu,
koja pored centralne gradske zone obuhvata i rubne delove prigradskih opština.

Ukupna godišnja proizvodnja vode iznosi približno 250 miliona m3. U ukupnom bilansu
beogradskog vodovoda podzemne vode su zastupljene sa 60% i vode Save i Dunava sa
40%.

Distributivna mreža podeljena je u pet visinskih zona, koje su raspoređene između kota 70
i 325m. Cela prva zona je prstenasto povezana u jedinstven sistem, a prostire se od
Batajnice do Kaluđerice, od Umke do Ovče i od Surčina do Višnjice. Druga zona je najvećim
delom povezana u jednu celinu, izuzev delova barajevskog sistema i gornjih delova Umke.
Treća zona se sastoji od tri podsistema: Košutnjačkog (Kanarevo brdo, Petlovo brdo i
Košutnjak); Dedinjskog (Dedinje, Topčider) Zvezdarskog (Zvezdara, Kaluđerica, Mirijevo).
Četvrta zona se prostire na deo južnog Kumodraža i peta Kumodraž.

Osnovne karakteristike beogradskog vodovoda od značaja za ovu studiju su, da je prosečna
dnevna potrošnja pijaće vode po korisniku 233l/s/dan, prosečna mesečna potrošnja po
domaćinstvu 22,8m3/dom/mesec, a dužina mreže po priključku 20m/priključak. Ovi podaci
pokazuju da je specifična potrošnja vode skoro dvostruko veća od potrošnje u
zapadnoevropskim zemljama. Velika dužina mreže po priključku ukazuje da sistem nije
optimalno razvijan. Po oba navedena parametra pokazuje se da dosadašnji razvoj
vodoizvorišta i vodovodske mreže nije bio vođen na održivi način.

Prve inicijative za izgradnju beogradske kanalizacije pokrenute su oko 1880. godine, a
temelji današnjoj kanalizaciji postavljeni su tek 1905. godine. Beogradska kanalizacija je
danas razvijena na površini više od 11.500ha, i obuhvata prostor starog Beograda, Novi
Beograd, Zemun i neka naselja na levoj obali Dunava. Kanalizacijom se evakuišu
atmosferske i otpadne vode i otpadne vode industrije, kao i deo drenažnih voda i voda
vodotoka. I pored povremenih zastoja, vidljiv je neprekidan opšti napredak posebno
intenzivan od početka dvadesetog veka do današnjih dana. Uočava se potreba dugoročne
strategije razvoja kanalizacionog sistema.

Kanalizacioni sistem ima izlive u gradske vodotoke - Savu i Dunav, bez ikakvog
prečišćavanja, što nije u skladu sa zakonskim propisima. Kanalizacioni sistem je mešovitog
tipa - veći deo je opšteg tipa, a noviji delovi Grada su po separacionom sistemu.
Izgradnjom niza kanalizacionih objekata do danas, postavljena je osnova za dalji razvoj
kanalizacije jer dužina mreže danas iznosi više od 1500km, cevnih kanala prečnika
Æ250-600mm i većih preseka. Kanalizacija danas predstavlja veliki komunalni
infrastrukturni sistem, ali ipak nesređen infrastrukturni sistem. Kanalizaciona mreža ima
neželjene izlive u gradske vodotoke, crpne stanice su u dotrajalom stanju, postrojenja za
prečišćavanje otpadnih voda nisu ni počela da se grade. Još uvek nisu završeni, za zaštitu
životne sredine prioritetni objekti, kao što su objekti za zaštitu izvorišta u Makišu od
atmosferskih voda, kao i istovarište autocisterni sa sadržajem slivnika i septičkih jama.

Stepen kanalisanosti Beograda u užoj gradskoj zoni iznosi 75% za otpadnu vodu i 65% za
atmosfersku vodu. Veliki broj ulica u samom gradskom tkivu (opštine: Vračar, Savski
venac, Palilula, Voždovac, Zvezdara, Čukarica, Zemun) nemaju kanalizaciju. Poseban
problem stvaraju prigradska naselja, kao što su: Mali Mokri Lug, Kaluđerica, veći deo
Kumodraža, Jajinci, veći deo Batajnice, Krnjača, Ovča, Vinča, Leštane i veliki broj neplanski
izgrađenih naselja.

Prema rezultatima istraživanjima iz 1995 godine samo oko 20% izgrađenog u rubnom
pojasu je bilo predviđeno urbanističkim planom, a oko 35% objekata je raspolagalo
tehničkom dokumentacijom. Većina naselja u rubnom pojasu nije opremljena osnovnom
infastrukturom, u proseku oko 90% stanova priključeno je na elektro mrežu, oko 65% na
vodovodnu mrežu, 20% na kanalizacionu mrežu, svega oko 5% na sistem daljinskog
grejanja, itd. Parcelacija je u većini slučajeva izvršena spontano, tako da veličine parcela
variraju od oko 5 ari (20%), preko 5-12 ari (50%) do parcela većih od 12 ari (oko 30%).

Na karti (Vol.B Karta 7. Magistralna vodovodna i kanalizaciona mreža (ZEMKORVOK))
prikazane su magistralne linije vodovodne i kanalizacione mreže.

Posledice opisanog razvoja i stanja infrastrukturnih sistema u Beogradu su nepovoljne kako
usled nesposobnosti da zadovolje potrebe stanovništva i privrede, tako i u pogledu troškova
izgradnje, eksploatacije i održavanja infrastrukturnih mreža i instalacija. Pored toga,
neizbežne su i negativne posledice za životnu sredinu. U prilog tome govore pokazatelji za
veći deo grada, a naročito za naselja u rubnom pojasu. Saglasno tome, higijenski uslovi
stanovanja na tim lokacijama ne mogu biti zadovoljavajući.

2.3 ZONE SANITARNE ZAŠTITE IZVORIŠTA BEOGRADSKOG VODOVODA

Zone sanitarne zaštite izvorišta beogradskog vodovoda koje su određene Rešenjem br.
50-8 od 04.01.1988. godine (kao i izmenama i dopunama ovog Rešenja) obuhvataju velike
komplekse na levoj i desnoj obali Save i Dunava. Uža zona zaštite je najvećim delom
definisana stvorenim uslovima prostora (postojeći industrijski, stambeni, infrastrukturni i
drugi objekti) i samo delom uvažava orografske, hidrogeološke i geološke karakteristike
terena. U zoni postojanja najvećeg broja Ranney i bušenih bunara ova zona se poklapa sa
užim priobalnim pojasom ili prati ranije izgrađene saobraćajnice. Zbog toga svaka aktivnost
u okviru ili neposrednoj okolini ovih zona povećava rizik od kontaminacije podzemlja. Ovaj
rizik je od donošenja Rešenja uvećan i zbog činjenice da se ne poštuju mere zaštite koje se
zahtevaju za ovakva područja.

Zona “A” na levoj obali Dunava obuhvata celo područje GUP-a severozapadno od železničke
pruge za Pančevo isključujući naravno deo već obuhvaćen užom zonom.

Takozvana šira “B” zona zaštite (sektor nadzora) obuhvata kompleks istočno od Ibarske
magistrale uključujući i ceo industrijski basen Rakovica. Isto tako, zona “B” na desnoj obali
Dunava obuhvata celo područje GUP-a na ovoj obali (što nije već obuhvaćeno “A” zonom -
zonom pojačanog nadzora).

Neophodno je pooštriti kontrolu sprovođenja mera zaštite u užoj zoni u skladu sa Rešenjem
i važećim propisima.

Neophodno je preispitati (redukovati) šire zone zaštite, dok je užu zonu zaštite potrebno
urediti u skladu sa podacima koji bi se dobili hidrogeološkim studijama. Šire “B” zone treba
preispitati, s tim da se na nekim delovima uz Dunav poveća šira “A” zona. Širu “A” zonu na
levoj obali Dunava i na desnoj obali Save, takođe treba razmotriti.

Zaštita podzemnih voda koje se sada štite širim “B” zonama moraju se inače zaštititi kao i
sve druge površine sa kojih se mogu kontaminirati površinske i podzemne vode.

Zone zaštite izvorišta prikazane su u Vol.B Karta 8. Zone zaštite izvorišta vodosnabdevanja
(VODSANZON).

2.4 TOPLIFIKACIONI I GASOVODNI SISTEM

Danas je sistem centralizovanog snabdevanja toplotnom energijom Beograda najveći na
Balkanu i sastoji se, u okviru 14 grejnih sistema, od 117 toplotnih izvora sa 293 kotlovske
jedinice, instalisane snage 2400MJ/s i toplotnog konzuma 2405MJ/s. Dužina toplovodne
mreže iznosi preko 500km, a iz sistema se greje 217.313 stanova i poslovni prostor.
Magistralni vodovi su uglavnom izgrađeni u svim pravcima, osim u delovima Beograda gde
nije realizovana toplifikacija. To su pravci:

· Luka Beograd - pravac SC “Pionir” (magistrala Dunav III)
· pravac “Prokop” - Stadion FK "Partizan"
· pravac Klinički centar Srbije
· pravac Bulevar vojvode Stepe ka Autokomandi
· pravac magistrala Trgovačka - Vodovodska - Julino brdo
· pravac Južni bulevar - Konjarnik.

Gasovodni sistem Beograda je delimično izgrađen sa dvostrukim gasovodnim prstenom,
koga treba realizovati kao: magistralni po periferiji sa visokim radnim pritiskom do 50 bara,
i distributivni u gradskom tkivu sa radnim pritiskom do 6 bara (sa mogućnošću povećanja
do 12 bara).

Magistralni gasni sistem na području Beograda započinje od gasnog razdelnog čvora u
Batajnici u dva pravca: na istok, razvodnim gasovodom prema Pančevu; na zapad i
magistralnim gasovodom, koji sa zapadne i južne strane obilazi Beograd do Vrčina gde
skreće na jug prema Mladenovcu, pri čemu je prelaz preko reke Save podvodan. Izgrađeno
je i eksploatiše se oko 205km gasovoda raznih prečnika i pritisaka.

Na karti (Vol.B Karta 10. Elektroenergetska mreža (ELEKMAG)) prikazana je elektro
energetska mreža u području GP Beograda.