Sistematska kontrola kvaliteta zemljišta na teritoriji Beograda se kontinuirano obavlja od
1997. godine dok je u predhodnom periodu kvalitet zemljišta vrednovan samo u okviru
namenskih ekoloških studija.

Cilj kontrole je ispitivanje zemljišta, obrada podataka, formiranje i dopunjavanje baze podataka o stepenu i karakteristikama zagađenja, kao i vrstama prisutnih polutanata. Pored toga cilj istraživanja je identifikacija osetljivih i opterećenih područja, posebno u zoni zaštite izvorišta i monitoring efekta zagađenja na vodu koja se zahvata za vodosnabdevanje, vodu za zalivanje poljoprivrednih kultura, kao i na zdravlje populacije. Sistematsko praćenje kvaliteta zemljišta zahteva primenu adekvatnih metodoloških pristupa i specifičnu statističku obradu podataka, kako bi dobijeni rezultati mogli biti komparirani i vrednovani.

Zemljište predstavlja najpovršniji sloj Zemljine kore u kome se neprekidno odvijaju
dinamički procesi pod uticajem klimatskih, bioloških, hemijskih i mehaničkih faktora, a pre
svega ljudske aktivnosti. Uopšteno gledano zemljište je sastavljeno od slojeva, profila, od
kojih svaki ima svoje specifičnosti. Površinski sloj predstavlja sloj humusa, a debljine je od
nekoliko sentimetara do 1,5m. Ovaj sloj se tokom vremena stvara slaganjem biljnog
materijala, razloženih ili delimično razloženih organskih materija. Prelazni sloj zemljišta
nastaje spiranjem različitog geološkog materijala vodom, a dublje slojeve izgrađuju glineni
minerali u kojima dolazi do akumulacije neorganskog i organskog materijala i vode.

Ujedno, zemljište predstavlja veoma kompleksan eko sistem u kome žive različiti oblici
živog sveta (bakterije, gljivice i plesni, aktinomicete, virusi, protozoe, amebe, infuzorije,
hematode, gliste, člankari, insekti, krtice i glodari, alge i drugi biljni i životinjski svet).

Izvori zagađenja zemljišta na teritoriji Beograda se ukratko mogu sagledati na sledeći
način:

Zagađenje zemljišta poreklom iz otpadnih voda:
otpadne vode iz tehnoloških postupaka u industriji i privredi;
vode zagađene usled poljoprivrednih aktivnosti (veštačka đubriva, pesticidi i organski otpaci
različitog porekla);
otpadne vode iz individualnih domaćinstava, kolektiva, ugostiteljstva i dr.
Zagađenje zemljišta poreklom iz atmosfere:
emisija iz industrijskih tehnoloških procesa;
emisija usled sagorevanja fosilnih goriva u industriji, kapaciteta za proizvodnju energije
(TO-TE), individualnih i lokalnih kotlarnica i dr.;
emisija poreklom od motornih vozila koja koriste naftu i derivate;
emisija prilikom sagorevanja različitih organskih materijala, biomase i sl.
Zagađenje zemljišta čvrstim otpadnim materijalom poreklom iz privrede, domaćinstava,
poljoprivrede i dr.

Specifičan pristup zahteva ispitivanja zagađenja zemljišta poreklom od čvrstog otpada, dela
koji se odnosi na “opasan otpad” (1-2% od ukupne količine otpadnog materijala).

Opšti pristup na osnovu koga su definisani parametri istraživanja je preuzet iz preporuka i
uputstava Svetske zdravstvene organizacije (WHO) i Agencije za zaštitu životne sredine
SAD-a (EPA-USA), kao i na osnovu idenifikovanih izvora zagađenja u zoni uticaja.

Laboratorijsko ispitivanje i tumačenje rezultata se vrši u skladu sa odredbama Pravilnika o
dozvoljenim količinama opasnih i štetnih materija u zemljištu i vodi za navodnjavanje i
metodama njihovog ispitivanja (“Službeni glasnik Republike Srbije” br. 23/94), kao i
Međunarodnim preporukama i normama.

Kontrolom kvaliteta zemljišta na teritoriji Beograda obuhvaćena su područja i lokacije koje
imaju različite namene u okviru GUP-a.

Namena i način korišćenja zemljišta na teritoriji Beograda uslovljavaju i njegovo eventualno
zagađivanje i degradaciju. Stoga klasifikacija i kategorizacija zemljišta treba da se odnosi
na namenu i korišćenje i to u skladu sa međunarodnim standardom ISO 11259:1998 soil
quality - Simplified soil description. Detaljnim pregledom terena, a prema dominantnoj
nameni preporučuje se kategorizacija zemljišta na:

zemljište pod infrastrukturom i zgradama,
industrijski lokaliteti (aktuelni i prošli),
kultivisano zemljište,
pašnjaci,
voćnjaci, voćarske planteže i plantaže vinove loze,
šume,
mešovito korišćeno zemljište,
lovna i ribolovna područja,
zeštićene prirodne celine (parkovi, rezervati, zaštićena područja),
plavljena zemljišta (aktuelna i prošla),
kamenite površine.

Sistematsko ispitivanje kvaliteta zemljišta u predhodnom periodu je obavljano pre svega u
zoni sanitarne zaštite izvorišta beogradskog vodovoda, vinčanskog vodovoda kao i
vodovodnih sistema naselja Grocka i Boleč.

U toku 2001. godine posebno je obrađeno područje naselja Grocka i Boleč u blizini bunara
ovih vodovodnih sistema, a takođe i područje beogradskog vodovoda i to sa lokacija Makiš,
ušća Topčiderke u Savsko jezero, lokacije “Ušće”, lokacije Ada Ciganlija.

Vršeno je i ispitivanje zemljišta sa poljoprivrednih površina, sa prostora naselja na levoj
obali Dunava (Ovča, Borča, Padinska skela) kao i naselja sa desne obale (Višnjica, Slanci i
Veliko Selo). Poljoprivredno zemljište je ispitivano i u jugoistočnom delu Beograda, u
naseljima Zuce, Leštane, Vinča i Sremčica. Iz istih razloga ispitivane su lokacije u okolini
Pančeva (Vojilovica, Kačarevo, Dolovo), Resnik i Poljane.

Kontrola kvaliteta zemljišta sa Industrijskih kompleksa je obavljena sa više lokacija u
Pančevu, Bežanijskoj kosi, Resniku, sa kompleksa “Tehnogas” i “Rekord” u Rakovici. U više
navrata ispitivan je kvalitet zemljišta u blizini komunalne deponije u Vinči, kao i sa prostora
bivše deponije u blizini Pančevačkog mosta (Ada Huja).

Teritorija Beograda u pogledu zagađenosti zemljišta nije sistematski praćena. Povremena
ispitivanja zagađenosti zemljišta su obavljena najčešće u slučaju akcidentualnih situacija.
Posebno ističemo akcident iz 1984. godine u Makišu na ranžirnoj stanici, kada je došlo do
isticanja velikih količina ksilola u zemljište. Naknadna ispitivanja obavljena 1987., 1988. i
1989. godine su ukazivala na prisustvo ksilola u svim uzorcima, s tim da su te vrednosti
tokom 1987. i 1988. godine bile prisutne u miligramskim koncentracijama, a u 1989. godini
u mikrogramskim. Uzorkovanje zemljišta i laboratorijske pretrage u narednom periodu su
ukazale da na prostoru Makiša i Ranžirne stanice, a takođe i pored Vodovodske ulice i
Savske magistrale perzistiraju povećane vrednosti ksilola što ukazuje na kontinuirane i
dispergovane izvore zagađenja na širem postoru Makiškog polja. Slična situacija je i sa
sadržajem mineralnih ulja u Makiškom polju. Tumačenje ovih rezultata je obavljeno
upoređivanjem sa izmerenim vrednostima iz prethodnog perioda, s obzirom da ove dve
materije nisu normirane važećim Pravilnikom.

U toku 1998. godine težište ispitivanja kvaliteta zemljišta je stavljeno na lokacije i zone
frekventnih soabraćajnica. Rezultati ispitivanja kvaliteta zemljišta pored Autoputa, pored
ulice Stevana Prvovenčanog i Ibarske magistrale pokazala su prisustvo visokih
koncentracija olova na 15 lokacija na teritoriji grada. Tom prilikom registrovane su i
povećane vrednosti nikla i kadmijuma na pojedinim lokalitetima.

Na osnovu analize rezultata istraživanja zagađenosti zemljišta u zoni neposredne sanitarne
zaštite izvorišta vodosnabdevanja naselja Grocka konstatovana su prekoračenja
koncentracija DDT-a i lindana.

U uzorcima zemljišta u okviru neposredne zone sanitarne zaštite izvorišta vodosnabdevanja
Boleča konstatovana su prekoračenja vrednosti za DDT i Lindana.

U okviru ispitivanja kvaliteta zemljišta leve obale Dunava konstatovana su prekoračenja
vrednosti nikla, što se dovodi u vezu sa geološkim sastavom tla, ali može biti i posledica
višegodišnjeg korišćenja mineralnih i organskih đubriva (goveđi stajnjak).

U istom periodu kao i tokom 2001. godine vršena su redovna ispitivanja kvaliteta vode
Gročanskog i Bolečkog vodovoda, međutim niti u jednom uzorku nisu registrovana
prekoračenja DDT-a i Lindan-a u vodi za piće preko normi.

U toku 2001. godine nastavljena su istraživanja kvaliteta zemljišta u zonama sanitarne
zaštite vodovoda Grocka i Boleč na sadržaj DDT-a i DDE-a kao i Lindana, a dobijene
vrednosti su bile ispod granice detekcije. Sa aspekta toksokinetike i toksodinamike,
organohlorni pesticidi, koji su inače jako perzistentni u prirodi, mogu procesima ispiranja da
prodru u dublje slojeve zemljišta i tu se akumuliraju ili da dovedu do zagađenja podzemnih
voda. Ph vrednosti u uzorcima zemljišta uzetih iz zona sanitarne zaštite vodovoda Boleč i
Grocka, se kreće iznad pH 8, odnosno u pravcu bazne sredine. Značaj ovog podatka je da
je perzistentnost organohlornih pesticida znatno veća u kiselim zemljištima i zemljištima
izuzetno bogatim organskim materijama, što nije slučaj u situaciji Grocke i Boleča.

U uzorcima zemljišta uzetih sa područja naselja Ovča, Borča, Padinska Skela, Višnjica,
Slanci i Veliko Selo, registrovan je povećan sadržaj nikla (Slanci i Veliko Selo) i prisustvo
DDT-a (Višnjica, Veliko Selo, Slanci). Povećane koncentracije DDT-a i ostataka su takođe u
2001. godini registrovani u uzorcima zemljišta iz Poljana, Vojlovice i Kačareva, a najveće
vrednosti su zabeležene na teritoriji Sremčice (parcela pored Ibarske magistrale) i u naselju
Vinča, u blizini Dunava, gde je registrovana vrednost od 1.148,75mg/kg na 0,10m dubine,
odnosno 685,64mg/kg na 0,50m dubine.

Od organskih zagađivača veoma perzistentnih u prirodi, koja lako ulaze u ekosisteme i
kumulišu se u žive organizme Programom kontrole obuhvaćeni su PCB (polihlorovani
bifenili) i PAU (policiklični ugljovodonici). Ove zagađujuće materije predstavljaju jedinjenja
koja se ne nalaze u prirodi, a u nju dospevaju isključivo ljudskom aktivnošću. Smatra se da
se na teritoriji Jugoslavije, pa i Beograda nalaze značajne količine PCB-a pre svega zbog
neadekvatnog upravljanja opasnim otpadom, i kao posledica razaranja izazvanih NATO
bombardovanjem (bilans količina PCB-a u Beogradu nije urađen).

Na prostoru Beograda prisustvo piralena i srodnih jedinjenja je pre svega vezano za
transformatorska postrojenja i kondenzatore u okviru velikih sistema elektroprivrede,
PTT-a, “Minela” i dr. Ne treba zanemariti curenja i razlivanja na slobodne površine, posebno
na deponijama, nekontrolisano odlaganje kondenzatora, trnsformatora i dr. Iz tih razloga
smatramo da je potrebno izvršiti detaljna ispitivanja zemljišta naročito u okviru kompleksa
velikih javnih preduzeća, koja već duži niz godina koriste i eksploatišu transformatore i
kondenzatore sa piralenom. Prilikom bombardovanja TE “Kolubara” Veliki Crljeni uništeno je
14 transformatora. Od ukupne količine ulja (2200 tona) izgorelo je 45 tona, a u okruženje je
isteklo oko 100 tona. Deo isteklog ulja zagadio je okolni, a najveći deo je ispiranjem dospeo
u reku Peštan i zemljište naselja Poljane i Konatice. Sa ovih lokaliteta u toku 1999. godine
uzimani su uzorci zemljišta i vode iz individualnih bunara. U bunarskoj vodi su konstatovane
vrednosti od 6,31g/l (značajno prekoračenje dozvoljenih vrednosti datih Pravilnikom), a u
zemljištu u okolini transformatora 328g/kg. Dioksini i furani nisu bili dokazani. Nakon obilnih
padavina u leto 1999. godine došlo je do poplava i raznošenja zagađivača na prostoru od
oko 20km2 uz tok reke Peštan.

Zbog blizine i direktnog uticaja na teritoriju Beograda iznosimo i rezultate pretrage PCB-a u
zemljištu na teritoriji Pančeva u prethodnom periodu (lokacija HIP “Petrohemija”). U toku
1999. godine konstatovano je prisustvo PCB-a u uzorcima zemljišta, a registrovane su
vrednosti u rasponu od 87,2mg/kg do 378,8m/kg. Takođe je dokazano prisustvo PCDD-a i
PCDF-a što je bila direktna posledica sagorevanja lakoisparljivih hlorovanih ugljovodonika i
PCB-a. Na osnovu malog broja uzoraka zemljišta, nije se mogla odrediti procentualna
zahvaćenost specifičnim zagađenjem površina kompleksa “Petrohemije”. Prostori
kompleksa “Rafinerije” i “Azotare” u Pančevu nisu bili istraživani što zahteva detaljnu i
kontinualnu pretragu na prisustvo PCB-a i drugih polihlorovanih jedinjenja. U okviru
kontrole zagađenosti zemljišta 1997., 1998., 2000. i 2001. godine niti u jednom uzorku sa
teritorije Beograda nisu registrovana prisustva PCB-a, PCDD i PCDF-a.

Policiklični aromatični ugljovodonici (PAH-ovi) predstavljaju značajne organske zagađivače
životne sredine, pre svega vazduha. U poslednjih nekoliko godina koncentracije PAH-ova se
sve češće sreću i u drugim supstratima pre svega površinskim vodama i zemljištu. Kako
ove materije i njihove nađene vrednosti u zemljištu nisu regulisane važećim Pravilnicima,
pozivamo se na preporuke i literaturne podatke da svaka registrovana vrednost u životnoj
sredini predstavlja rizik po zdravlje ljudi i zahteva detaljne analize. Smatra se da ova
jedinjenja najčešće iz vazduha sedimentacijom ili putem padavina dospevaju u dublje
slojeve zemljišta, vodenu sredinu, hranu i ljudski organizam. Ovom prilikom napominjemo
da su u prethodnom periodu na više lokacija u okviru specifičnih namenskih istraživanja
registrovane vrednosti PAH-ova pre svega u industrijskim zonama i pored prometnih
saobraćajnica. U ljudskom organizmu ova jedinjenja se vezuju za mikrozonske enzime i
metabolišu se u jako toksična jedinjenja sa izraženim kancerogenim i mutagenim
svojstvima.

U okviru kontrole zagađenosti zemljišta u 2001. godini registrovano je prisustvo PAH-ova
(policikličnih aromatskih ugljovodonika) na više lokaliteta i to:

u dvanaest (12) uzoraka zemljišta na sedam lokacija u okviru zone sanitarne zaštite
izvorišta vodosnabdevanja
za naselja Grocku i Borču;
u uzorcima poljoprivrednog zemljišta sa prostora Borče i Slanaca;
u uzorcima zemljišta iz naselja Poljane kao i iz naselja Vojlovica i Kačarevo.

U uzorcima zemljišta uzetih sa lokacija u blizini Autoputa (sanitarna zona zaštite vodovoda
Boleč) registrovane su vrednosti PAH-ova u rasponu od 10,0mg/kg do 27,2mg/kg pri čemu
su najviše vrednosti registrovane u površinskom sloju zemlje. U uzorcima zemljišta u zoni
uticaja Autoputa registrovane su koncentracije PAH-ova u površinskom sloju, ali i na dubini
od 50cm. Na osnovu analize rezultata može se zaključiti da su najviše vrednosti policikličnih
aromatičnih ugljovodonika registrovane na površinskom sloju zemljišta, pri čemu su u zoni
uticaja saobraćajnica PAH-ovi registgrovani u dve dubine.

Najviše registrovane vrednosti PAH-ova su u 2001. godini zabeležene u uzorcima zemljišta
sa teritorije naselja Poljane (25,2mg/kg - zbirni uzorak 0-40cm) i naselja Vojlovica
(38,8mg/kg - zbirni uzorak 0-50cm).

Sa aspekta problematike štetnih i opasnih materije u zemljištu (šire prisutnih ili
lokalizorano) suštinski je značajno da se uspostave koncepti i vodiči terminologija za opis
zemljišta. Za ocenu stanja zemljišta sa sanitarno-higijenskog aspekta, pored podataka o
geološkim i hidrogeološkim karakteristika, potrebno je analizirati procese
samoprečišćavanja i migracije zagađivača kao i mikrobiološki kompleks tla.

Problematika zagađenja zemljišta se mora posmatrati kroz osnovne odnose na relaciji
emisija - transmisija - imisija - efekti. Ovaj odnos podrazumeva sem direktnog zagađenja
zemljišta putem rasipanja i izlivanja zagađivača i indirektni put zagađivanja preko vazduha.
Kiselost zemljišta (rastvaranjem i snižavanjem prekursora kiselina NOx i SO2) predstavlja
inicijalnu fazu u zagađenju i povlači veliki broj hemijskih reakcija čiji proizvod predstavljaju
različiti toksični metaboliti.

Posledica kontaminacije, posebno u dužem vremenskom periodu (naročito teškim metalima)
dovodi do degradacije zemljišta i naglog smanjenja broja i vrsti mikroorganizama. Na
teritoriji Beograda značajno je da se na svim kontrolom obuhvaćenim lokacijama, registruju
prisustva teških i toksičnih metala u različitim koncentracijama. Sabiranje efekata i
prisustvo osim teških metala i drugih vrsta zagađenja (PCB, PAU, pesticidi, mineralna ulja i
dr.) dodatno usložava hemijske reakcije i puteve toksikanata i njihovih metabolita i rezidua.
Prodor zagađivača u lance ishrane, biljni i životinjski svet povećava stepen ugroženosti
stanovništva i to na veoma dug vremenski period.

Na osnovu iznetih rezultata ispitivanja zagađenosti zemljišta na teritoriji Beograda mogu se
izvesti zaključne konstatacije o direktnom uticaju prisutnih zagađivača na kvalitet zemljišta:

Prostor Makiškog polja je opterećen brojnim kontinuiranim i dispergovanim izvorima
zagađenja sa dokazanim prisustvom ksilola i mineralnih ulja, dok su niske koncentracije
pojedinih teških metala (Pb, Cd, As, Ni) redovno prisutne;

U uzorcima zemljišta sa prostora zone sanitarne zaštite izvorišta vodosnabdevanja naselja
Grocka i Boleč konstatovano je prisustvo PAH-ova (policikličnih aromatičnih ugljovodonika),
kao i povećane vrednosti nikla;

U uzorcima zemljišta sa poljoprivrednih povrešina iz naselja Ovča, Borča, Padinska Skela,
Višnjica, Slanci, Veliko Selo, Vojlovica, Kačarevo, Sremčica i Vinča, registrovano je
prisustvo DDT-a, odnosno organohlornih pesticida. Najveća vrednost je zabeležena na
prostoru Vinče na poljoprivrednom zemljištu u blizini kanala koji protiče pored vinčanske
deponije (1.148,75mg/kg na površini, 685,64mg/kg na dubini od 50cm);

U uzorcima poljoprivrednog zemljišta iz naselja Poljane, Kačarevo i Vojlovica registrovano
je prisustvo PAH-ova (policikličnih aromatičnih ugljovodonika);

Ni na jednoj lokaciji u okviru Programa ispitivanja zagađenosti zemljišta nije registrovano
prisustvo PCB-a (polihlorovanih benzodiazepina) kao i PCDF i PCDD;

Komunalno zemljište u zoni uticaja auto-puta i drugih magistralnih saobraćajnica je
kontaminirano olovom, kadmijum i dr. teškim metalima.

Kartografski prikaz zagađenosti zemljišta dat je u Vol.B Karta 45. Zagađenost zemljišta u
zonama zaštite izvorišta i drugim zonama prema nameni (VODZONZEM).